نسخه خطی
نسخه خطی یا دستنویس[۱] در اصطلاح به کتاب‌های قدیمی‌ای گفته می‌شود که با دست نوشته شده باشد و چاپی نباشد. در عین حال، در ادبیات کتابداری دستنویس‌ها به نوشته‌هایی تک نسخه نیز گفته می‌شود که توسط نویسنده تولید شده‌اند، مانند متن اثری که یک نویسنده آماده کرده تا به چاپخانه سپرده شود، اعم از اثر ادبی، علمی یا تاریخی. نگهداری این‌گونه دستنویس‌ها در مجموعه‌های کتابخانه‌های بزرگ پژوهشی و دانشگاهی معمولاً به خاطر اهمیت پژوهشی یا ارزش آرشیوی آنهاست.
اما آنچه که در ادبیات فارسی "نسخه خطی" خوانده می‌شود، کتاب‌هایی است که عموماً در دوران پیش از رواج صنعت چاپ در ایران و کشورهای اسلامی تولید شده‌اند و تهیه ویرایش انتقادی و به اصطلاح "تصحیح" و تولید فهرست و فهرستگان‌های آنها یکی از عرصه‌های مهم پژوهش‌های ادبی در ایران و سایر کشورهای اسلامی در سده گذشته بوده است. مشابه همین مساعی در غرب در مورد نسخه‌های کلاسیک و قرون وسطی طی سده‌های گذشته صورت گرفته است.
تولید نسخه‌های خطی کهن[]
در اوایل قرون وسطی (سال‌های 500 تا 1000م.) دیرها و صومعه‌ها مراکز اصلی تولید کتاب بودند. کشیشان و راهبان از طریق شبکه کلیساها و دیرهای خود با زنده نگه‌داشتن زبان لاتین و بقایای دانش کلاسیک، مسیحیت را نشر می‌دادند. دیرها مراکز ادبی و نوشتاری بودند و کاتبان در اتاق‌های نسخه‌نویسی آن کار می‌کردند و آثار مذهبی و غیرمذهبی را با دست نسخه‌نویسی می‌کردند.
در اوج قرون وسطی (سال‌های 1000 تا 1200م.) شاهد افزایش تعداد کلیساها و دیرها و در نتیجه، دستنوشته‌ها هستیم. راهب‌ها در اتاق‌های نسخه‌نویسی بکار می‌پرداختند و برای دو بازار عمده، کتاب تهیه می‌کردند: کتاب‌های غیردینی برای اشراف و پادشاهان و کتاب‌های دینی برای روحانیون. در دوره‌های افزایش تقاضا برای دستنوشته‌ها، راهبان، کاتبان غیرروحانی را به دیرها دعوت می‌کردند تا در کنار آنها بکار بپردازند. با از میان رفتن تدریجی انحصار کلیسا بر امر آموزش و افزایش تقاضا برای کتاب‌های غیردینی، بسیاری از کاتبان غیرروحانی کارگاه‌هایی در نزدیکی دانشگاه‌ها و مراکز تجاری دایر کردند. در اوایل رنسانس (1300-1400م.) اومانیست‌ها در ایتالیا به یافتن و نسخه‌پردازی از دستنویس‌های کهن نویسندگان محبوب پرداختند. اگرچه نسخه‌برداری از تولید کتاب‌های دینی پس از سال 1300 ادامه یافت، اما از نیمه قرن سیزدهم میلادی به بعد تقاضا برای کتاب‌های آموزشی بیشتر شد و راه‌های نو و ابداعی برای تولید کتاب پدید آمد. نتیجه آن افزایش تولید نسخ خطی یکدست و مطابق با متن اصلی بود.
در تمدن اسلامی، نسخه‌نویسی ابتدا مختص قرآن کریم بود اما کم‌کم توسعه یافت. از نخستین دوره حکومت عباسی که آداب حکومت و ایجاد نظام سیاسی به تبع حکومت‌های ساسانی یا یونانی ـ رومی در جهان اسلام رونق گرفت، بعضی از حکومت‌های محلی و نیز برخی از صاحب‌منصبان و شاهزادگان مراکز نسخه‌برداری ایجاد کردند. در این کانون‌ها افراد نسخه‌نویس و کتاب‌آرا را بکار می‌گماردند. کاتبان و نسخه‌نویسان، فاضل و خوشنویس بودند و در نخستین قرون هجری به‌عنوان وزیر، ندیم و منشی در دیوان خدمت می‌کردند. در دربارهای حکومت‌های سامانی، غزنوی و سلجوقی از این کانون نسخه‌نویسان بسیار بود.
از دیگر کانون‌های اِستِنساخ، زاویه‌ها و خانقاه‌های عارفان بود که هر کدام دارای کتابخانه‌ای بودند. سنت در خانقاه‌ها آن بود که آثار عرفانی را استنساخ وعَرْض و مقابله می‌کردند و بر یکدیگر می‌خواندند. گروهی دیگر نیز بودند که در کار نشر و کتابت نسخه‌ها دست داشتند. ایشان را وراقان می‌نامیدند و بسیاری از آنها از فضلا و دانشمندان به شمار می‌رفتند و بسیاری از کتاب‌ها به همت ایشان نسخه‌برداری شده است. گروه دیگر، خطاطان و خوشنویسان هستند که ابتدا با نسخه‌نویسان در یک صنف بوده‌اند ولی بعدها ــ خصوصاً در قرن هشتم ــ کانون‌های مستقلی را تشکیل می‌دادند.
در اوایل قرن 8 ق. یکی از فعال‌ترین کانون‌های نسخه‌پردازی در تبریز ــ تخت‌گاه مغولان ــ به اهتمام رشیدالدین فضل‌الله (648؟-718ق.) تأسیس شد و آداب نسخه‌نویسی در کانون نسخه‌نویسی دیوانی پیش از مغول در آن بکار گرفته شد. در قرن 9 نیز در هرات به اهتمام وزیر امیرعلیشیر نوائی (864-906؟) مرکز دیگری تأسیس شد. در حکومت صفویه و قاجاریه نیز تولید و تکثیر نسخه‌های خطی عربی، فارسی و ترکی ادامه یافت که برخی از آنها از شاهکارهای نسخه‌نویسی و کتاب‌آرایی هستند.
شکلهای نسخه‌های خطی[]
نسخه‌های خطی از جهت شکل تغییر چندانی نیافته‌اند. شکلهای مهم آن عبارتند از:
1. طوماری:[]
قدیمی‌ترین شکل نسخه‌های خطی، شکل طوماری است که نمونه‌های پراکنده آن از سال‌های 3000 تا 2600 پیش از میلاد در مصر در دست است . (نک: کتابخانه‌ها در مصر باستان، کتابخانه‌های باستان و قرون وسطی) در تمدن اسلامی به اقتضای مورد مصرف، ساختار طوماری کتاب بیشتر به توقیعات، اسناد دیوانی، وقفنامه‌ها و هم‌گونه‌ای از نسخه‌های قرآن اختصاص دارد.
2. بیاض:[]
گونه‌ای است که اوراق آن از طرف عرض صحافی و شیرازه‌بندی شده باشد و از جانب طول باز و بسته شود. این قطع در میان مسلمانان رواج داشته و بیشتر برای نوشتن دعا و زیارت‌نامه و نکات ادبی به شعر و نثر بکار می‌رفته است. بیاض بیشتر در قطع خُرد (بغلی) فراهم می‌آمده زیرا اهل فضل و ادب یا ارباب مذهب و زیارت عموماً از آن به حیث کتابچه‌ای که در جیب بغل می‌گذاشتند، بهره می‌بردند.
3. مُرَقَّع:[]
این‌گونه ابتدا در ایران و سپس در آسیای صغیر و شبه قاره هند رواج یافت. مرقع‌ها از قطعه‌های خط و نقاشی تشکیل می‌شدند که وصالان و صحافان از پیوستن قطعه‌ها فراهم می‌آوردند و آن را صحافی می‌کردند. مرقع از نیمه دوم قرن 9ق. در ایران متداول شد و ایرانیان آن را از چینیان تقلید کردند.
4. کتابی:[]
منظور همان شکل امروزی کتاب است که درگذشته کدکس[۲] نام داشت و رایج‌ترین قطع نسخه‌های خطی است.
حفاظت و نگهداری[]
نسخه‌های خطی به خاطر قدمت یا بی‌همتا بودن از شمار کتاب‌های نفیس در کتابخانه‌ها هستند و در مجموعه‌های جداگانه نگهداری می‌شوند. در روزگاران کهن در خزائن کتابخانه‌های سلطنتی نگهداری و یا به عده خاصی سپرده می‌شد. مثلاً نسخه اصلی اوستا در کتابخانه تخت‌جمشید نگهداری می‌شد.
نسخه‌های خطی قدیمی معمولاً توسط انواع آفت‌ها، حشرات موذی، تابش حرارت و یا رطوبت، شکننده و فرسوده می‌شوند. حتی بخش‌هایی از اوراق این نسخه‌ها فروریخته و یا اوراق آن جدا و مفقود شده است. با وجود این هر ورق از یک نسخه در نوع خود منحصر به فرد و ارزشمند است.
نسخه‌های خطی را باید در مجموعه‌های مخصوص نگهدارند. بسیاری از نسخه‌های خطی نیاز به ترمیم دارند. مرمت درست، نگهداری و حفاظت صحیح از این کتاب‌ها، تهویه مطبوع و تنظیم میزان حرارت و رطوبت و نور باعث کندشدن فرایند اجتناب‌ناپذیر فرسودگی نسخ خطی می‌شود. تهیه ریزفیلم و از آن مؤثرتر دیجیتالی کردن کتاب‌های خطی موجود برای حفاظت و نگهداری این میراث گرانبها ضروری است؛ چرا که به این وسیله میزان استفاده از اصل نسخه به حداقل کاهش می‌یابد و چه بسا به صفر می‌رسد.
شیوه‌های شناسایی نسخه‌های خطی. هر نسخه خطی ویژگی‌های دوره تولید خود را دارد. با شناخت این ویژگی‌ها می‌توان به طور تقریبی از چگونگی نسخه‌های هر دوره از ادوار نسخه‌نویسی آگاه شد. هر نسخه خطی دارای اجزائی است که خاص دوره تاریخی مربوط به آن است. در دوره معاصر برای نسخه‌شناسی مخطوطات از دو شیوه استفاده می‌شود:
1. روش شیمیایی:[]
عمر این روش از یک قرن تجاوز نمی‌کند و کدکس‌شناسی[۳] نام دارد. این شیوه که به عنوان نسخه‌شناسی علمی از آن یاد می‌شود، بر اثر آشنایی اروپاییان با کتاب‌آرایی تمدن اسلامی رایج شد. زیرا آنان به شناخت نسخه‌های خطی نیازمند بودند و چون شیوه‌های سنتی نسخه‌شناسی را نمی‌دانستند، نسخه‌شناسی علمی را وضع کردند. در این شیوه با مراجعه به ماشین و استفاده از فناوری می‌توان از چگونگی تهیه کاغذ، ترکیبات مرکب‌های الوان، تذهیب و مواد جلد آگاه شد.
2. روش سنتی:[]
این روش به تجربه حاصل می‌شود و کارشناسان بر پایه دانش خود از تاریخ کاغذسازی، شیوه‌های خط و خطاطی، مراحل تکامل انواع خط و تجلید و تاریخ پیدایش جلدهای گوناگون، چگونگی کاربرد رنگ‌ها در تذهیب و تزیین نسخه‌ها و مکاتب تذهیب و تصویرگری تاریخ نسخه خطی را مشخص می‌کنند.
تعیین اصالت نسخه‌های خطی]
از دیرباز تولید نسخه‌های مجعول رواج داشته است. جعل و تزویر در نسخه‌های خطی توسط کاتبان یا وراقان و یا کتابفروشان به شیوه مختلفی صورت می‌گرفته است. مثلاً انجامه یا ترقیمه نسخه اصلی را باز می‌نوشتند، اما نام دیگری را بر آن می‌نهادند یا نامی بر آن نمی‌نهادند و مندرجات آن را دست‌کاری می‌کردند. انجامه، شناسنامه نسخه‌های خطی محسوب می‌شود. هم زمان و مکان کتاب را اخبار می‌کند و هم نام و نشان کاتب و نسخه‌نویس را و نیز در مواردی نام مؤلف و عنوان اثر را می‌نمایاند، از همین رو از حساس‌ترین مندرجات نسخه‌های خطی به شمار می‌رود. به همین دلیل نسخه‌سازان مزور آن را جای مناسبی برای جعل و تزویر نسخ می‌دانستند. ترقیمه مزور نسبت نسخه به کاتب اصلی را تغییر می‌دهد و یا زمان و مکان کتابت را غیرواقعی نشان می‌دهد.
گاه نیز کاتب به عمد نسخه مکتوب خود را به نسخه اصلی شبیه و کهنه‌نما می‌سازد. شایع‌ترین روش کهنه نما کردن آن است که خط، کاغذ، و صحافی تقلید شود.
شیوه علمی]
امروزه روش‌های آزمایشگاهی که برای تعیین اصالت اشیای باستانی بکار می‌رود بسیار پیشرفته است. مجموعه‌داران و موزه‌داران در تعیین اصالت اشیای نفیس یا نسخه‌های خطی، از آن بسیار بهره می‌برند. جاعلان اشیاء و نسخ خطی چه بسا اطلاع کافی از زبان و ادبیات دارند و به خوبی می‌دانند که مثلاً چگونه پوست یا کاغذ را با چای یا مواد دیگر رنگ کنند تا قدیمی به نظر برسد، اما روش‌های تجزیه و مشاهده آزمایشگاهی باطن اثر را می‌کاوند.
برخی از بررسی‌های آزمایشگاهی به وسیله تحلیل گرمایی آهار پاپیروس و کاغذ و تصویربرداری اشعه ایکس، مقاومت گرمایی و حد پوسیدگی لیگنین و سلولز در پاپیروس یا کاغذ را تعیین می‌کنند. در این روش کارشناسان نوع پاپیروس یا نوع حیوانی که پوستی از آن ساخته شده است را تعیین می‌کنند. در مورد کاغذ نیز با استفاده از میکروسکوپ و بزرگ‌نمایی الیاف می‌توان مصالح اولیه آن اعم از پارچه یا چوب را تعیین کرد.
روش‌های دیگری نیز که اختصاصاً برای بررسی موارد قضایی و جرم‌شناسی ابداع شده‌اند، می‌توانند تا حدودی برای تعیین اصالت نسخه‌های خطی مورد استفاده قرار گیرند. به عنوان مثال کارشناسان دانشگاه بوفالو، نرم‌افزاری را ابداع کرده‌اند که می‌تواند دستخط‌ها را بررسی و تعیین کند که آیا متعلق به یک نفر هستند یا خیر. این نرم‌افزار می‌تواند تفاوت میان خطوطی را که شباهت تام به یکدیگر داشته تشخیص دهد. آشکارسازی خطوط محو شده اغلب با استفاده از نور ماورای بنفش یا مادون قرمز انجام گیرد.
روش دیگری که برای تعیین اصالت نسخ خطی مورد استفاده قرار می‌گیرد، سال‌یابی به کمک روش نیمه عمرِ کربنِ 14 است. به این ترتیب بدون تخریب نسخه با نمونه‌برداری میکروسکوپی می‌توان قدمت کاغد، پاپیروس یا پوستی را که بر آن نوشته شده تعیین کرد.
پانویس
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "نسخه خطی" از حبیب‌الله عظیمی، بازیابی: 16 مرداد 1392.
