گلستان قرآن ـ شماره 88(دوره جدید شماره 43)، آذر1379
به بهانه نشر یک کتاب
شرح دعای صباح حضرت امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام)
محمد وفادار مرادی
ماه شریف و مبارک رمضان، ماه مخصوص و منسوب به خداوند تبارک و تعالی و اشرف “شهور” است از آن جهت که به افتتاحش، ابواب رحمت و رضوان گشاده می‌گردد، از این رو روز و شبش معطّر به عطر جان نواز رحمت و سرشار از شمیم خوش پرهیزگاری، عبادت و تلاوت دعاء و نیایش است. شاید به همین جهت است که امام صادق علیه آلاف التحیه و الثناء فرموده‌اند:
«اِنّه مَن لَمْ یُغَفرْلَهُ فی شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یُغَفَرَلَهُ اِلی قابِلِ اِلّا اَنْ یُشهدَ عَرَفَةَ.»
«کسی که رمضان بر او سپری شود و گناهان وی آمرزیده نشده باشد، امید به آمرزش نداشته باشد مگر آنکه فرصت یابد و روز عرفه را درک کند.»
و باز بی‌سبب نیست که نبی‌اکرم (ص) در فرازی از خطبه شعبانیه ضمن تبیین فضائل ماه رمضان فرمود:
«در این ماه نَفَسهای شما تسبیح، خوابتان عبادت، اعمالتان مقبول و دعایتان مستجاب است، زیرا خداوند سبحان در ایام این ماه را رحمت خاصه خویش به بندگان نظر دارد و ادعیه و استغفارات ایشان را قرینِ اجابت و آمرزش می‌نماید.»
بنابر این اوقات شریفه ماه مبارک رمضان بهترین فرصت ممکن برای قرائت ادعیه و انجام مناجات وعرض نیاز به درگاه یکتای بی‌نیاز می‌باشد. در این میان علاوه بر استفاضه از ادعیه مشترکه و مختصه ایام، لیالی و اسحار در این ماه، با عنایت به آنکه ماه رمضان در واقع “مَشَهد” امیرمومنان حضرت علی (ع) است، نیایشهای ماثوره حضرتش نورانیت ویژه‌ای دارد خصوصاً دعاء صباح آن گرامی که در میان ادعیه امامیّه، دعایی است مشهور و عالی مضمون که ضمن شرافت خاص روایی کلید ابواب علم و حکمت و آداب را بر خواننده زیباشناس هدیه می‌نماید و به همین جهت حضرتش آن را «مِفتاحُ الفُتوحِ النجاحِ وَ رُموزُ کُنوزِ الفَلاح» نامیده و هر صبح بعد از نماز فجر و طلوع صبح صادق تا بر آمدن آفتاب آن را قرائت می‌فرمود، اگر چه منافع سرشان آن دون زمان خاصی است. به همین جهت فوائد کلی مداومت بر تلاوت این دعاء، ضمن حدیثی چنین املاء گردیده است:
«مَن دوامَ عَلی قِراءة هذَا الدُعاء و العالَمُ ملانِ مِنَ البَلاءِ ما یَضُرُه اَبَداً و یَصیرُ فِی نظرِالخَلائقِ مُعززاً و مُکَرّماُ و لایَظفُر به عَدُوٌ و کل من قَصَدَ اِلی عداوَتِهِ رَجَعَ العَداوةُ الی صاحِبِه وُ یُؤمَنْ مِن مَوت المُفاجاةِ وَ یُوسَعُ عَلیهِ الرِّزقُ وَ یُوتیهِ مِن مَوضِعٍ لا یَکوُن فی ظَنّهِ و فی وَقَتِ المَوت یَکوُن الایمانُ مَعَهُ و إذا بُعِثَ مِن قَبْرِهِ قامَ ملکً مَعَ براقٍِ عِند راسِ القَبْرِ وَ یَرکَبُهُ وَ یُدخِلُهُ الجَنَّة راکباً»[1]
«هر کس بر قرائت این دعاء مداومت نماید چنانچه عالم را سراسر بلا فرا گرفته باشد بر وی ضرری نرسد و در نظر خلائق محترم و معتبر باشد و هیچ دشمنی بر وی ظفر نیابد و عداوت دشمنان‌اش به خود آنان برگردد و از مرگ ناگهانی ایمنی یابد و ابواب روزی بر وی گشاده شود و به هنگام رحلت و جان سپردن، نقد ایمان به غارت شیطان ندهد و با متاع اسلام و ایمان از عالم فانی به مملکت باقی سفر نماید و چون از گور مبعوث گردد حضرت حق تعالی ملکی را فرماید که «براقی بر سر قبر وی آورد تا او را به بهشت عدن درآورند.»
درباره سند و انتساب دعاء صباح ـ به قرار مسموع ـ نسخه اصلی به خط کوفی در خزانه ناصرالدین شاه قاجار بوده است که در آخر آن عبارت زیر نوشته شده: «کَتَبَه عَلیِ بنُ ابی‌طالبِ فی آخِرِ نهارِ الخَمیس حادی عَشَرَ ذِی الحجة سَنة خَمس وَ عشریَن مِنَ الهجرةِ» و همین تاریخ را علامه مجلسی رضوان‌الله تعالی علیه در کتاب شریف «بحارالأنوار» بعد از مأخذ فراوان دعاء مانند «اختیار المصباح» سیّد بن باقی و غیره چنین نگاشته است که : شریف یحیی بن قاسم علوی نسخه‌ای از دعاء به خط حضرت زیارت فرمود که عبارت زیر در آن مکتوب بوده است:
«بسم‌الله الرّحمن الرّحیم این دعایی است که تعلیم نمود مرا رسول خدا (ص) و می‌خواندند آن را هر صبح … نوشته است این را علی بن ابی‌طالب در آخر روز پنج شنبه یازدهم شهر ذی حجة الحرام سال بیست و پنج هجری»[2]
قطع نظر از اسانید صحیح و روایات صریح مروی از حضرت، شهرت و عُلّو مضامین، دعاء را بی‌نیاز از گفتگو در خصوص صدور آن می‌دارد که در واقع کلام گهربارش فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق است.
بر اساس اهمیت ویژة دعاء در فرهنگ مکتوب تشیع، علماء و دانشمندان متعدّد با گرایشهای مختلف روایی، حکمی، فلسفی و عرفانی به ترجمه و شرح این دعای شریف اهتمام خاصی مصروف داشته‌اند که جهت مزید اطلاع به برخی از آنها با تقدم تاریخی اشاره می‌شود(کاری از موسسه گوهر)
