نخستین قرآن چاپ سنگی درایران
در تاریخ چاپ سنگی نیز، گرچه پژوهشگران متفق القول کتاب رسالۀ جهادیه، تألیف میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، که به سال 1233ق. (1818م.) در تبریز به چاپ رسیده، را نخستین کتاب چاپ سربی در ایران می‌دانند؛ اما دربارۀ تاریخ طبع نخستین کتاب چاپ سنگی ایران اختلاف نظرهایی وجود دارد.
اولین کسی که به این کتاب اشاره می‌کند، محمدعلی تربیت است. (تربیت، 1313: 662) وی قرآن مطبوع به سال 1248ق. (1833م.) را اولین کتاب چاپ سنگی ایرانی معرفی می‌کند. پژوهشگران دیگری از جمله الیمپیادا پاولونا شگلووا با استناد به خبر تربیت، این سال را تاریخ ورود چاپ سنگی به ایران می‌داند و به این قرآن چاپی اشاره می‌کند. (شگلووا، 1388: 48) سعید نفیسی پژوهشگر دیگری است که در مقالۀ خود از این قرآن یاد می‌کند و سال نشر آن را 1250ق. (1835م.) می‌داند. (نفیسی، 1325: 24) مدیرشانه چی و ایازی نخستین قرآن چاپ سنگی ایران را منتشر شده در سال 1250ق. (1835م.) می‌دانند و به خط ابوالقاسم بن زین العابدین کتابت شده است. (مدیرشانه چی، 1362: 135-133؛ ایازی، 1379: 38) شهلا بابازاده نیز با ارجاع به نظر نفیسی چاپ این قرآن را تأیید می‌کند. (بابازاده، 1378: 21) حسین میرزای گلپایگانی (گلپایگانی، 1378: 14) و به پیروی از او، الریش مارزلف، تاریخ چاپ این قرآن را 49- 1248ق. (1833-1834م.) می‌دانند. (Marzolph, 2001: 14)
به نظر می‌رسد تمام این اختلاف نظرها از آن روست که نخستین کتاب چاپ سنگی ایران را تاکنون هیچ یک از این محققان ندیده‌اند و ترقیمۀ آن نیز بررسی نشده است. ایشان تنها با استناد به انجامۀ کتاب زادالمعاد 1251ق. (1836م.) تألیف محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، که در آن قرآن مذکور، نخستین کتاب چاپ سنگی چاپخانۀ میرزا صالح پیش از زادالمعاد، معرفی می‌کنند و با یک سال کم و بیش، تاریخ چاپ آن را تخمین زده‌اند.
متن ترقیمۀ زادالمعاد 1251ق. به شرح زیر است:
"در اینعهد فیروز، که بعهد ابد مقرون باد، از عدل شاهنشاه عادل، ملِکِ باذلِ دریا دل، سایۀ یزدان، رحمت سُبحان، سمّی نبّی الرّحمن، ابوالفتح و الظفّر و العُلی محّمد شاه قاجار، خلّد الله مُلکه و سُلطانه الی یوم القرار، صفحۀ ایران صانها الله عن طوارق الحدثان از غایت امن و امان رشک اقطار جهان است و ساحت این مملکت محل ظهور همۀ حرفت و صناعت شده و صنایع غریبه که در ولایات بعیده بکمال جهد و تلاش دست می‌داد، اینک در این مملکت بکمال سهوُلت حاصل است و اکثر اهل این مملکت را در تصنعات بدیعه نهایت قدرت ظاهر می‌باشد. بندۀ درگاه جهان پناه، محّمدصالح بن حاجی باقرخان شیرازی، که بحکم ماموریّت بولایات روس رفته بود صنعت انطباع جدید را در آنملک دیده [و] اسباب و اساس آنرا بدارالسّلطنۀ تبریز حمل و نقل نموده دارالطّباعه قرار داد و فیصل مهام آنرا بکفایت عالیشأن، سنّی المکان، فخر الامثال و الاقران، آقا علی بن المرحوم حاجی محمدحسین، الشهّیر بامین الشرع التّبریزّی واگذار نمود، که رفیق صدیق جانی بود و در تصّرفات اینگونه اموُر کمال لیاقت و قابلیّت بدرجۀ ظهوُر رسانیده، صاحب مهارت تامّ مالاکلام گردید است تا آنکه بعد از انطباع قرآن مجید حمید که تیمّناً و تبرّکاً، در اوّل امر منطبع گردید بتاریخ غرّة شهرذیحّجّه الحرام در سال هزار و دویست و پنجاه و یک هجری کتاب زادالمعاد، که تالی کلام رّب العباد است بمساعی جمیله صورت اتمام یافت و توقع از مطالعه و ملاحظه‌کنندگان این نسخۀ شریفه آنست که دعای دولت ابد مدّت شاهنشاهی را، که همۀ این هنرها از یمن تربیتش بر پا شُده بر ذمّت همّت خوُد لازم شمرده، شکرگذاری این نعمت را بجای آورده باشند. حرّره العبد الاقل الاثم الشجّی، مُحّمد حُسین ابن میرزا محّمد التّبریزّی عفی الله عنه و عن والدیه 1251."
انجامۀ قرآن که مشابه انجامۀ زادالمعاد است، تاریخ 1249ق. (1834م.) را دارد و کاتب آن نیز همان کاتب زادالمعاد است. از آنجا که مراحل چاپ دومین کتاب چاپ سنگی پانزده ماه به درازا کشیده، می‌توان احتمال داد که مدت زمان چاپ کتاب نخست نیز در همین حدود و یا حتی طولانی‌تر بوده است، پس احتمالاً نخستین مطبعۀ چاپ سنگی در حدود سال 1248ق. (1833م.) به تبریز وارد شده است. در فاصلۀ چاپ این دو کتاب، فتحعلی شاه قاجار در نوزده جمادیالثانی 1250ق./ 23 اکتبر 1834م. و عباس میرزا، نائبالسطنه، حامی چاپ در سالهای اولیه، در ده جمادیالثانی 1249ق./ 25 اکتبر 1833م. وفات کردهاند و در ابتدای ترقیمۀ زادالمعاد1251ق.، که بسیار شبیه ترقیمۀ قرآن 1249ق. است، ذکر ثنا و دعا برای شاه نو، محمد شاه (دوره حکومت 1250- 1264ق./1834- 1847م.) آمده است. یافتن و رویت قرآن مذکور در ترقیمۀ زاد المعاد، به این تکثرآرا پایان داده و معلوم می‌کند که اولین قرآن چاپ سنگی ایران در سال 1249ق. (1834م.) منتشر شده است.
