خوشنویسی روی اسناد و اوراق نسخ خطی کهن
این روزها شاهد خلق آثار هنری توسط خوشنویسان و نقاشان روی اسناد و نسخ خطی کهن و حتی عرضه آنها در یک نمایشگاه عمومی هستیم.
به گزارش خبرنگار مهر، اسناد تاریخی و نسخ خطی قدیمی چنانچه از آنها حفاظت اصولی انجام شود و تحت یک شیوه صحیح نگهداری و صیانت قرار داشته باشند، نقشی موثر و تعیین کننده حتی در سرنوشت یک ملت و کشور دارند. با این وجود، این روزها و هر چند وقت یک بار شاهد انتشار اخباری هستیم که حاکی از بی‌توجهی عمومی از یک طرف و بی‌اعتنایی برخی از فعالان نام‌آشنای عرصه‌های هنری به این میراث ارزشمند و گنجینه‌های گرانبهاست.
در کنار این مسئله و به رغم کاستی‌هایی که در ارائه اطلاعات و آگاهی‌های لازم در این زمینه به افکار عمومی وجود دارد، به نظر می‌رسد دستگاه‌ها و نهادهایی هم که اساساً ماهیت وجودی‌شان صیانت از این گنیجه‌های تاریخی و ملی است، چندان توجهی به روند تخریب این آثار به شیوه‌های مختلف - که سال‌هاست در جریان است - ندارند و سرگرم رتق و فتق امور اداری و اجرایی خود برای ارائه گزارش‌های عملکردی ماهیانه و سالیانه و ... هستند!
در تازه‌ترین نمونه از فعالیت‌هایی که نتیجه‌اش آسیب رساندن و بالاتر از آن تخریب اسناد تاریخی بوده است، شاهد شکل‌گیری روندی در هنر خوشنویسی و طراحی و نقاشی هستیم که در آن، هنرمند بر روی برگه‌هایی از اسناد و ورقه‌های خطی کهن، مبادرت به خلق اثر هنری خود می‌کند تا شاید به زعم خود اثری زیباتر از آنچه می‌شود روی کاغذ یا بوم سفید ایجاد کرد، به جامعه مخاطبش عرضه کند!
عمادالدین شیخ‌الحکمایی پژوهشگر و متخصص خطوط، اسناد و کتیبه‌های دوره اسلامی موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران که خود به تازگی شاهد نمونه‌ای تازه از این تخریب اسناد تاریخی و کهن خطی بوده است، در گفتگویی با خبرنگار مهر در این باره، گفت: من در سال ۷۱ بود که با اولین موارد این تخریب‌ها مواجه شدم؛ زمانی که اولین شماره مجله «وقف میراث جاویدان» با طرحی از یک سند قدیمی روی جلد که توسط یکی از استادان بنام خوشنویسی در کشور ما، نام مجله و در بخش دیگر جلد یک سیاه مشق روی این سند قدیمی، نوشته شده بود.
وی افزود: همان زمان به این مسئله معترض شدم و اعلام کردم که این کار، نوعی تخریب سند است؛ پاسخ این استاد مطرح حوزه خوشنویسی هم این بود که از این سندها زیاد است و من خودم یک گونی از آنها را در کاشان خریده‌ام! در واقع توجیه ایشان، کثرت این سندها بود. بعداً هم همین استاد بزرگوار مجموعه‌ای منتشر کردند که عملاً تمام قطعات خط آن مجموعه روی همین سندها نوشته شده بود. سندها هم عمدتاً متعلق به دوره قاجار بود و ما می‌دانیم که سندهای این دوره تاریخی از نظر گرافیکی بسیار چشم‌نواز و زیبا هستند.
عضو موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و مدرس تاریخ خط و سندشناسی و سیاق در این دانشگاه، با بیان اینکه این سندها به رغم اینکه ممکن است تعدادشان زیاد هم باشد و مبلغ بالایی هم برای خرید و فروش آنها رد و بدل نشود، ولی همگی بلااستثنا منحصر به فرد هستند اضافه کرد: یک قباله خرید و فروش، یک مصالحه نامه و یا یک قباله ازدواج قدیمی که شاید شکل و ظاهر ساده‌ای هم داشته باشد، در هر صورت یک سند است و منحصر به فرد هم هست و اطلاعاتی دارد که شما در هیچ سند دیگری، نمونه آن را نخواهید یافت. دست کم این اسناد، تاریخ منطقه‌ای را که در آن تولید شده است، بازگو و روایت می‌کند.
شیخ الحکمایی که برگزیده همایش حامیان نسخ خطی در سال ۱۳۹۰ هم بوده است، در ادامه با اشاره به تاثیرات منفیِ سیاه مشق نویسی روی سند قدیمی گفت: متاسفانه این کار عملاً باعث شد که توجه بسیاری از خوشنویس‌ها به این مسئله «به عنوان یک ابتکار» جلب شود و بعد از آن، من بارها دیدم که حتی خوشنویس‌های ما در شهرستان‌ها دنبال این بودند که اسناد قدیمی را پیدا کنند تا روی آنها خوشنویسی کنند!
یکی از تابلوهایی که در «نمایشگاه استادان خوشنویسی» در «خانه هنرمندان ایران» به دیوار آویخته شده بود
وی با اظهار تاسف از اینکه آن اتفاق، امروز دیگر تبدیل به یک روال شده است، ادامه داد: متاسفانه در این سال‌ها شاهد نوعی الگوسازی غلط از این مسئله هستیم در حالی که واقعیت این است که وقتی ما روی سندی تاریخی، سیاه مشق می‌نویسیم، آن سند عملاً دیگر قابل استفاده و حتی خواندن هم نیست. نمونه تازه‌تر و آخری که من دیدم، مربوط به شب گذشته بود که من به دعوت یکی از دوستان برای بازدید از نمایشگاهی از آثار خوشنویسی که در خانه هنرمندان ایران برپا شده بود و اتفاقاً همان دیشب (۲۹ مهرماه) هم به کار خودش پایان داد، به این مجموعه رفتم و از قضا اولین تابلویی که در بدو ورود به نمایشگاه قرار داشت، همین تابلویی است که یک کار سیاه‌مشق را که روی یک برگ از نسخه خطی قدیمی انجام شده بود، نشان می‌داد.
عضو موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران ادامه داد: اما از آنجا که من ساعت‌های آخر زمان بازدید به این مجوعه رسیده بودم و به رغم اعتراض به این اتفاق و نمایش این اثر که در واقع نمایش تخریب یک سند بود، مسئولان مربوطه گفتند که دیگر زمان نمایشگاه گذشته و امکان عکس العمل در این باره وجود ندارد. به هر روی، اگرچه ممکن است توجیه کسی که روی این سند، خوشنویسی کرده، این باشد که من این برگ خطی را مثلاً در جمعه بازار و به قیمت ۵۰۰۰ تومان خریده‌ام، ولی همه ما می‌دانیم که این روزها امکان بازیابی همین اوراق پراکنده اما قدیمی هم وجود دارد و این کار، یک ضرورت است؛ چه بسا همین یک برگ از کتاب خطی، متعلق به یک نسخه منحصر به فرد باشد که متاسفانه به این طریق، برگی از آن بین رفته است.
این پژوهشگر حوزه خطوط و کتیبه‌های دوره اسلامی در عین حال با بیان اینکه متاسفانه این مسئله در حوزه کارهای نقاشان هم وجود دارد و من شخصاً نمونه‌هایی را دیده‌ام که در آنها تنی چند از استادان بزرگ نقاشی ما هم به چسباندن نقاشی‌های خود روی این اسناد و برگه‌های کهنه تاریخی، اقدام کرده‌اند. این مسئله و روندی که شاهدش هستیم، عمدتاً ناشی از ناآگاهی است و احتمالاً تصور آن استاد خوشنویس و هنرمند گرامی عرصه خوشنویسی که این کار را انجام می‌دهد، این است که سند زمینه او برای کارش، چندان مهم نیست و حتی اینگونه بیندیشد که او با این کارِ خود، در حال ماندگار و جاودانه کردن آن سند است اما قطعاً این تصور اشتباه است و تنها اتفاقی که برای سند می‌افتد، از بین رفتن و تخریب آن است.
عضو موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران با اشاره به وظایف دستگاه‌ها و نهادهای متولی از قبیل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان میراث فرهنگی و سازمان اسناد و کتابخانه ملی در خصوص اولاً آگاهی بخشی به جامعه در رابطه با اهمیت این قبیل اوراق کهن و نسخ خطی و اسناد تاریخی و ملی، و دوماً عواقب و پیامدهای تخریب آنها از سوی برخی از جمله این تعداد از فعالان حوزه هنر، گفت: حداقل کاری که این دستگاه‌ها و نهادها در این باره می‌توانند انجام دهند این است که اگر نمایشگاهی در این زمینه برپا می‌شود، دست کم این قبیل آثار را به نمایش نگذارند تا قُبح این کار نادرست، از بین نرود.
وی در پایان گفت: اگر اولین باری که این اتفاق افتاد، سازمان اسناد ملی که متولی اسناد در کشور ماست و یا سازمان میراث فرهنگی که متولی حفظ و نگه داری بخشی از میراث ماست و یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که در این زمینه مسئولیت‌های مشخصی دارد، عکس‌العملی فوری نشان می‌دانند، شاید ما امروز شاهد روند کنونی رفتار با اسناد تاریخی و اوراق کهن نسخ خطی نمی‌بودیم. اما جالب است بدانید که در همان سال‌های ۷۰ یا ۷۱ یکی از پوسترهای خودِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای روز اسناد ملی و میراث مکتوب (۱۱ اردیبهشت)، تابلویی از همین اسناد بود که روی یک سند کار خوشنویسی انجام شده بود! و این نشان می‌دهد که متولی اصلی دفاع از ارزش و اهمیت اسناد خود ناخواسته، همان زمان مبلغ این روند اشتباه شدند.
در همین رابطه اکبر ایرانی مدیرعامل موسسه پژوهشی میراث مکتوب در گفتگویی با خبرنگار مهر، با اظهار تاسف از اتفاقی که شرح آن در بالا رفت، از نگارش نامه‌ای به اشرف بروجردی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به عنوان متولی اصلی صیانت از اسناد ملی در کشور، خبر داد و اظهار امیدواری کرد با دستور لازم این مقام مسئول و نیز همفکری و هماهنگی سازمان‌ها و نهادهای متولی، جلوی تخریب بیشتر اسناد تاریخی و نسخ خطی در کشور گرفته شود.
در این نامه آمده است: در سال‌های اخیر اسناد تاریخی و نسخ خطی به ویژه از منظر مُهر، خط و گرافیک مورد توجه هنرمندان هنرهای تجسمی به خصوص خوشنویسان، نقاشان و گرافیست‌ها قرار گرفته است. این نگاه یک بعدی به این مواریث ارزشمند فرهنگی و تاریخی متاسفانه باعث تخریب و وارد شدن آسیب جدی به این دست از آثار شده است. از جمله نمونه‌های تخریب می‌توان به چسباندن این اسناد و اوراق بر بوم نقاشی و افزودن رنگ و نقش بر آنها و نیز استفاده از این اسناد به عنوان اوراق زمینه خوشنویسی توسط هنرمندان بنام اشاره کرد. این کار عملا ارائه الگویی نابجا برای دیگر هنرمندان و تبلیغ گسترش این کار نادرست است لذا پیشنهاد می‌شود ضمن اطلاع رسانی صحیح به مراکز هنری چون انجمن خوشنویسان، موزه‌ها و گالری‌ها از نمایش این دست آثار جلوگیری به عمل آید و این کار به عنوان تخریب آثار ارزشمند تاریخی و فرهنگی جرم محسوب شو
د
